УАСТЫРДЖИ

Ирон мифологийы нæлгоймæгтыл (сылгоймæгтæ йын йæ ном дзургæ дæр нæ кæнынц, хонынц æй ЛÆГТЫ ДЗУАР) æмæ бæлццæттыл армдарæг зæд. Стыр Хуыцауы фæстæ Уастырджи ирон динон дунеæмбарынады ахсы дыккаг бынат. Цæры уæларвы. Уымæн, æрмæстдæр уымæн ис бар Хуыцауы раз хъуыддаджы фæдыл балæууынæн. Ирон адæм æй хонынц дыууæрдæм минæвар, ома, Хуыцауæй ирон адæмы 'хсæн, æмæ Хуыцаумæ сæ курдиат бар кæнынц уымæн, Уастырджийæн. Ирон лæг йæ зын сахаты дæр æмæ йæ рæмон хъуыддаджы райдайæны дæр йæхи фæдзæхсы Уастырджийыл æмæ æууæнды, кæй æрбалæудзæн йæ фарсмæ кæнæ йын Хуыцауæй фæрæстмæйы хорздзинад кæй ракурдзæн.

Уастырджи у рæстаг зæд, мæгуырты æмæ рæстдзинады сæрыл тохгæнæг. Уый, дам, æххуысмæ уайтагъд фæзыны, йæ ном ын куы сдзурай, уæд дæр. Тынг дзы стъæлфынц фыдгæнджытыл аудæг бардуæгтæ, дæлимонтæ. Йæ ехсы къæрццæй авд дæлдзæхы кæнынц. Уый хъæддзауты, хосдзауты, цуанæтты, бæлццæтты хъахъхъæны Сау барæгæй, абырджытæй, фыдгæнджытæй, хæрам тыхтæй.

Уастырджи у бæрзондыл бадæг зæд, Уазайы цъуппыл зæдты бадты хистæр. Бæрзондæй фæлгæсы зæххы кæрæттæм; йæ хъус дары адæмы цардмæ, æмæ сын æй рæстытæ кæны, йæ цæст дары фыдæх хæссæг тыхты архайдмæ æмæ сæ къуылымпы кæны, йæ азар сыл æфтауы, йæ цæхæрæй сæ судзы. Куы бахъæуы, уæд зæхмæ адæммæ дæр æртæхы йæ базырджын æхсырхуыз урс бæхыл. Йæ бæхы йын ирон адæм рагæй-æрæгмæ хонынц æрткъахыг кæнæ æртыкъахыг, ома, æртæ къахыг. Æвæццæгæн, растдæр та у æрткъахыг (арт – æрт: æртхурон, æртхуыз, æртдзых). Уымæн æмæ йæ цæфхæдтæ цæхæркалгæ арт уадзынц. æртæкъахыг бæх сахъат бæх у. Сахъатдзинад та хæлархæссæг зæдимæ баст хъуамæ ма уа.

Уастырджи уæларвæй Иры зæхмæ ирон адæмæн æххуысмæ куы æрцæуы, уæд, кæм æрбады, уыцы бынæттæ систы кувæн, дзуары бынæттæ: Хетæджы къох, Дзывгъисы Уастырджи, Къобы Уастырджи, Стыр Дыгуры Уасгерги, Фæндагсар Уастырджи, Ныхасы Уастырджи æмæ ма æндæр ахæм уаз бынæттæ.

Адæм, дам, æй федтой арвыл тæхгæ дæр æмæ уæлвонгæй дæлæмæ кæсгæ дæр. Вæййы тæмæнтæкалгæ уæлæдарæсы, ехс йæ къухы. Урс зæлдагзачъе зæронд лæг. Адæммæ йæ каст вæййы рæвдаугæ, фыдгæнджытæм та – æгъатыр, æфхæрæг цæстæнгасæй. Æгæр кæнæгæн нæ бары, æмæ сын фаг у йæ иу тызмæг бакаст дæр.

Йæ ехсы цъыкк та арвы цæфæй у карздæр.

Ис Уастырджи æмæ адæмы фембæлды тыххæй ахæм таурæгъ:

«Адæмæн уарзон æмæ адæмыл зæрдиаг аудæг у рагæй дæр зæлдагзачъе Уастырджи. Иухатт та йæхи уæларвæй æруагъта зæхмæ, адæм куыд цæрынц, цы хъуаг сты, цæмæй сын баххуыс уа, уый базоныны тыххæй. Кæсы æмæ зæххыл цард цæдæджинагау фыцы. Адæм цæрынц фæрныг æмæ райдзаст хæдзæртты-галуанты. Куывдты æмæ чындзæхсæвты уынæр ивылы горæттæ æмæ хъæутыл. Фынгтыл диссаджы бæркад-бæрæчет, фæрзиу.

Адæм цин кæнынц Уастырджийыл – хонынц æй сæ фынгтæм. Дзурынц ын:

– Дæ фæрцы, дæ фæрцы у нæ цард! Хъуаг ницæмæй æййафæм, ницæмæй хъаст кæнæм. Æрмæст ма нын алкæмæн дæр йæ мæлæты бон куы базонын кæнис. Цæмæй, цы цæрæм, уыцы рæстæг хуыздæр æрвитæм.

Уастырджи сын загъта, уый зонын уæ нæ хъæуы, зæгъгæ, хорзæй уын ницы æрхæсдзæн. Фæлæ йæм нæ байхъуыстой, сæ курдиат-бæллиц тыхджындæр разынд, æмæ сын Уастырджи радта сæ мæлæн бон зоныны хъомыс, стæй йæ æрткъахыг бæхыл æврæгътæй фæуæле.

Рацыд иу дзæвгар рæстæг. Дыууæ фæлтæры кæрæдзи аивтаиккой, афтæ Уастырджи сусæны мæйы сфæнд кодта, йæ мæлæн бон чи зоны, уыцы адæмы бабæрæг кæнын, цы фесты, куыд цæрынц, уый базонын. Æрхызт зæхмæ. Цæуы, фæлгæсы фæйнæрдæм æмæ уыны: иу хуымон ног карст кæрдæгæй аразы ницы-мацы халагъуд, лыстæнæн дæр дзы калы хуылыдз кæрдæг. Дзуры йæм Уастырджи.

– Байрай, хорз лæг! Ацы æнтæфы цы кусыс?

– Махицæн хæдзар аразын.

– Хæдзар дæр æмæ лыстæн дæр хуылыдз кæрдæгæй?!

− О.

– Кæрдæгæй хæдзар цасы фаг у. Хуылыдз лыстæныл та райсоммæ куы фæхуыссай, уæд фæрынчын уыдзынæ.

− Уадз æмæ фæрынчын уон, уæддæр райсом мæлгæ кæндзынæн. Хæдзар дæр ахсæв мæ фаг у, райсом мæ фæстæ дур дæр мауал уæд.

Уастырджи рамæсты, йæ бæх ехсæй æркъæрцц кодта æмæ дæлæ фæтæхы. æрзылд хъæутæ æмæ горæттыл. Ныдздзæллаг, сæгомыг сты. Хæдзар дзы хæдзары хуызæн нал у, адæм цыдæр хæлддзæгты цæрынц, ног хæдзар ничиуал аразы, зæрæдты цалцæг нал кæнынц. Хъæлдзæг ныхас никæцæйуал хъуысы. Адæмы цæсгæмттæй мидбылхудт фæлыгъд, æрхуым, сагъæссаг, мæрдон цæстæнгас æвдисынц. Зарæг бамыр бæстыл.

Йæ размæ рацыдысты адæмы хистæртæ, сæ зонгуытыл æрлæууыдысты. æрхатыдысты йæм лæгъстæгæнгæ:

– Дæ сæрыл хаст фæуæм, Уастырджи, ныббар нын нæ рæдыд хъуыды. Нæ раздæры уаджы нæ фæстæмæ сæвæр. Нæ нæ хъæуы нæ мæлæн бон зонын. Зыдтам, зæххон адæймаг æнæ мæлæт нæу, фæлæ адзал ницæмæ дардтам, мæлæт ныл кæй нæ фæтых уыдзæн, уый ныфсæй цардыстæм. Зарджытæ æмæ хæдзæрттæ, галуантæ арæзтам æнустæм, нæ цоты цотæн, бынтæ, хæлæрттæ æмæ знæгтæ дæр кодтам нæ фæстагæттæн. Ныр нын нæ мæлæн боны зонындзинад нæ ныфс, нæ хъару асаста, байста нын нæ хæлæртты, не знæгты, нæ фæстагæтты. Цæрын нæм нал цæуы. Айс нын хъаймæтхæссæг зонындзинад, радт нын цардмæ, нæ фидæнмæ уарзондзинад.

Уастырджи сразы сæ фæндоныл, æмæ та адæм аразын райдыдтой æнусон хæдзæрттæ, галуантæ, цæрæццаг зарджытæ æмæ кадджытæ.»

Уастырджи рæстдзинад сбæрæг кæныны охыл кæны фæдфæливæн митæ дæр. Адæмы æхсæнмæ æрбацæуы цола, къуылых бæхыл, мæгуыр зæронд лæджы фæлгонцы æмæ йæ куыд нæ базоной, афтæ сын кæнын кæны фæлварæн куыстытæ. Уыдон фæрцы сын райхалы сæ æцæг миддуне, æмæ дзы чи цы аккаг вæййы, ахæм æххуыс ын бакæны. (Таурæгътæ «Æртæ æфсымæры», «Амонд кæцæй цæуы?» æмæ æндæртæ).

Уастырджи æргом зæд у, фæзæгъынц ирон адæм. Нæ дзургæ сфæлдыстады ахсы стыр бынат, адæмимæ кæны æмхæрд, æмнозт. Уæлдайдæр Нарты кадджыты. Бердзенты Зевсау ын хæстæгдзинад ис зæххон адæмимæ. Нарты зондджын æмæ зонынджын Сатана у йæ чызг, Мæргъуыдзимæ сты æмсиæхстæ. Ис ын дыууæ фырты – Айсатыр æмæ Хæмæтхъан, Ацæты Ацæмæзы усаг Агуындæйæн та уыд къухылхæцæг. Ис ын егар дæр – дунейы фыццаг куыдз Силæмы фыдæл.

Уастырджийыл ирон адæм бафтыдтой адæймаджы миниуджытæ дæр. У сылгоймæгтæм æмхиц. Зоны уарзын. Мæнæ куыд зæгъы Дзерассæйæн: «Уæ хурты хур æмæ арвы фидауц, уæ мæ рухс дуне æмæ бæсты рæсугъд! Æз рагæй дæр дæ фæдыл куы зилын, уæд цæуыл хъыг кæныс, цы дыл æрцыд?» (Кадæг «Æхсар æмæ Æхсæртæджы мæлæт»). Иузæрдион у йæ чызг Сатанайыл, хъахъхъæны йæ. Ис сæрмагонд кадæг «Уастырджи Сатанайы куыд фервæзын кодта...» Хингæнæг усы чызджы фыдгæндæй. Уырызмæгæн æххуыс кæны мæсыг амайынæн (кадæг «Уырызмæджы мæсыг»).

Уастырджи ирон адæмæн ахæм уарзон, кадджын, радджын, намысджын зæд у, æмæ сыл йæ ном зæгъгæйæ дæр базыртæ садзы, æфтауы сыл намыс, хæрзаудæндзинад. Ахуыргæндтæ дæр æй хуымæтæджы ирон адæмы фыдæл нæ хонынц. Бæттынц æй нæ рагфыдæлтæ – скифтæ – кæмæй равзæрдысты, уыимæ, Таргитаимæ. Мæнæ куыд фыссы историйы фыд Геродот (цард нæ эрæйы размæ V æнусы) скифты равзæрды тыххæй йæ чиныг «Мельпоменæйы»: «По рассказам скифов, народ их молоæе всех. А произошел он таким образом. Первым жителем этой еще необитаемой тогда страны был человек по имени Таргитай». Уымæй равзæрдысты скифтæ – нæ рагфыдæлтæ. Ахуыргонд æмæ фыссæг Нафи Таргитайы иу кæны Уастырджиимæ, суанг сæ нæмттæ дæр сты иу, Таргитаймæ разæй уаз(с), ома уæларвоны нысаниуæг куы бафтауай, уæд: Уаз(с)тарги – Уас(з) ты(а)рдж(г)и. «Оливаг (скифаг) Тимн йæ нæртон рагфыдæл Таргитайы тыххæй Геродотæн дзырдта сæрыстырæй, буцæй, – фыста нывгæнæг, ирон цардыуагиртасæг Гасынты Жорæ газет «Рæстдзинад»-ы. – Алыхуызон æппæлæн эпитеттæй снывæнды Таргитайы æмæ уый фыртты сурæттæ. Ирон лæг дæр уыцы традици нæ халы, сæрыстыр у йæ фыдæлтæй æмæ сын кад кæны».

Геродоты хъуыдымæ гæсгæ, скифтæ тынг сæрыстыр уыдысты, ахæм куырыхон бæгъатыр лæджы цот кæй уыдысты, уымæй. Фыдæлтæн стыр кад кодтой (абон дæр ма ирон адæм дзуар æмæ мардæн æмхуызон табу кæнынц, марды фыдæх карздæр хонынц), уымæ гæсгæ Таргитаймæ дæр куывтой æмæ дзы сæхицæн скодтой хурæмдых лæгты зæд Уастырджи.

Æмæ ма иу ахсджиаг фиппаинаг. Уый тыххæй фыстой газет «Рæстдзинад»-ы Джыккайты Шамил, Джусойты Нафи æмæ Гасынты Жорæ.

Ныхас цæуы, Уастырджи æмæ Уасджеорджи, Уасгерги иу кæй не сты, ууыл. Геродот цард нæ эрæйы размæ V-æм æнусы æмæ Таргитайы – Уастаргитайы кой кæны, куыд скифты тынг рагон æнусты фæлмæй ма таурæгъты фæрцы чи зыны, ахæм фыдæл. Уаз+Георги (Джеорджи) та у, чырыстон дины сæрыл чи фæмард, ахæм хæстон лæг, æмæ йæ бахастой сыгъдæг удты номхыгъдмæ. Цард нæ эрæйы IV-æм æнусы. Уаз+Георгийы тыххæй Советон Стыр Энциклопедийы фыст ис: «Георгий Победоносец – мифический христианский святой... Церковная легенда рассказывает о казни Г.П. (в Никомедии ок. 303 г.) во время гонений на христиан при Диоклетиане, о чудесах «святого» (в т.ч. о победе его над драконом). Первоначально считался покровителем земледелия, позднее феодалы в Европе создали культ Г.П. – святого патрона рыцарства. В Др. Руси Г.П. часто изобраæался на княæеских печатях и монетах, в царской России – на государственном гербе». Ныр та ис Мæскуыйы гербыл.

Уæлдæр куыд загътон, афтæмæй Уастырджийы фæлгонц ирон адæмы цæстытыл уайы урс зæлдагзачъе зæронд лæджы хуызы, рæвдауæг цæстæнгасимæ, Уасджеорджи-Уасгерги та æвдыст цæуы æрыгон хæстонæй, уæлбæхæй арцæй залиаг калмы маргæйæ. Чырыстон дин ирон адæмы 'хсæн чи хæлиу кодта, уыдон иудадзыг архайдтой нæ фыдæлты дин ын йæ быны фæкæныныл. Уый тыххæй аргъуантæ арæзтой нæ кувæндæтты, ирон бæрæгбæттимæ бастой чырыстон бæрæгбонтæ. Æвæццæгæн, афтæ рауад Джеоргуыбайы – Геуæргобайы кувæн къуырийы хабар дæр. Бабастой йæ Уæлахизхæссæг Георгиимæ-Джеорджиимæ, æмæ йæ ном дæр фæивта. Хæссы гуырдзиаг æвзаджы фæсæфтуан – уы(о)ба, куыд Ос + оба, Тбилис + оба афтæ. Уымæн æмæ нæм чырыстон дин фæстагмæ фылдæр хæлиу кодтой гуырдзиаг дины кусджытæ. Мæ хъуыды бафидар кæнынæн ма иу дæнцæг – Джеоргуыбайы фынгыл дыккаг сидт вæййы Уастырджийы, æртыккаг та – Джеоргуыбайы бæрæгбоны тыххæй.

Уастырджи, Уасджеорджи, Уасгергисси, Ирыстоны чырыстон дин тынгдæр кæмыты æрфидар, уым: Уæлладжыры æмæ Дыгуры кæмтты, Туалтæм. Уастырджийæ баззад Арвыкомæй Куырттаты коммæ, стæй Хуссар Иры арф кæмтты.

Ныр та Уастырджимæ скувыны, хи йыл бафæдзæхсыны ныхæсты иу вариант:

«Уæ зæлдагзачъе уæларвон Уастырджи, табу дын! Зæхмæ ирон адæммæ Хуыцауы разæй ратæхыс, æмæ Ирыстоны де 'рбадæн бынæттæ алы ран дæр кувæндæттæ систы. Ирон адæммæ цытджын дæ, сæхи дыл фæдзæхсынц, æмæ сæ дæ хорзæх уæд!

Лæгты дзуар дæ æмæ ирон адæмы лæгхъуаг макуы ныууадз. Ирон адæм Цæгатæй Хуссармæ, Хурыскæсæнæй Хурныгуылæнмæ иууылдæр дæумæ кувынц, дæ хорзæх курæг сты, курæг та мæгуыр вæййы, æмæ сæ мæгуыр макуы скæн! Хуыцауы раз курдиаты рæстæг сæ дæ хорзæх уæд! Нæ зæххыл сабырдзинад куыд æрфидар уа, нæ адæм кæрæдзимæ æхцайы цæстæй æмæ топпы кæсæнæй куыд нал кæсой, се 'хсæн хæрзаудæны, хæлардзинады æнкъарæнтæ куыд фæтыхджындæр уой!

Байраг-бæхгæнæг, лæппу-лæггæнæг дæ, нæ лæппутæ лæгтæ куыд кæной, нæ байрæгтæ – бæхтæ, ахæм амонд нын радт! Кæстæр арæх æмæ хистæр – зондджынæй куыд цæрæм, ахæм арфæ нын ракæн. Нæ фæсивæд тауинаг æвзæрст хоры хуызæн куыд кæна, тыд хорау та бæркадджын, тархъæды хуызæн куыд уа! Тыхы сæр сæ макуы бахъæуæд!

Уастырджи, фæндаггоны фарс дæ, зæгъгæ, баззад фыдæлтæй æмæ бæлццæттæ де уазæг – фæндараст сæ кæн, æдзухдæр æгас хæдзар куыд арой.

Ныхасы Уастырджи, нæ ныхæсты, нæ ракуывды фарн куыд уа. Нæ хистæрты, нæ кæстæрты ныхасы сæр куы бахъæуа, уæд ныхасхъом куыд уой. Сæ ныхас кæрдаг æмæ хуыйаг дæр куыд уа. Хъусæджы зæрдæмæ куыд хъара, уыцы хорзæх дæр сын ракæн. Уастырджи, сыгъзæрин тæбæгъты дын фæкуывдæуа, табу дын уæд!»

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ